Zabytki sakralne Podkarpacia

Podkarpacie – kraina wielu kultur i wielu religii – stąd też jest tu wiele zabytków o charakterze skarlanym. Szczególną wartość mają te, które pozostały po niemal nieobecnej tu już mniejszości rusińskiej, która składała się z Łemków i Bojków. Wiele z nich ma co najmniej kilkaset lat.

Rzymski katolicyzm jest obecny na tych terenach od zawsze. Przyszedł tu, wypierając rodzime kulty. Od końca II wojny światowej i Operacji „Wisła”, która miała miejsce po niej, jest to wyznanie dominujące w województwie. Wierni rzymskokatoliccy zostawili po sobie wspaniałe zabytki, od kościołów gotyckich po dojrzałe budynki barokowe. Wśród nich są kościoły, klasztory, kalwarie, liczne kapliczki i krzyże przydrożne. Wiele z tych świątyń i miejsc liczy kilkaset lat, na przykład mury kościoła w Strzyżowie pochodzą z XIV wieku, a niektóre parafie lokowano tu już w wieku XII.

Grekokatolicyzm to wyznanie, które powstało na skutek podporządkowania się części biskupów prawosławnych zwierzchnictwu papieża w Rzymie w unii brzeskiej w 1590 roku. Zachowali oni liturgię i styl budownictwa sakralnego z prawosławia, różniący się od budownictwa i liturgii rzymskokatolickiej. Dla wiernych obydwu wyznań możliwe jest przystępowanie wzajemnie do sakramentów. O ile w zaborze rosyjskim kościół ten tępiono, o tyle w zaborze austriackim zachował pełną wolność. Po II wojnie światowej jednak przynależność do niego uznawano za oznakę przynależności etnicznej rusińskiej lub ukraińskiej, co stanowiło przesłankę do ekspatriacji do ZSRR. Cerkwie grekokatolickie na Podkarpaciu często są opuszczone lub używane przez parafie rzymskokatolickie. Wśród nich znajdują się najstarsze cerkwie w Polsce – w Posadzie (XIV w.), Radrużu (XVI w.), Gorajcu (1586) i Uluczu (1659).

Jest ich mało, są łatwe do pomylenia z obiektami grekokatolickimi, ale warto podkreślić ich obecność. Styl cerkiewny, wspólny z unickim, oznacza się wznoszeniem świątyń trzyczęściowych – z przedsionkiem, nawą główną i prezbiterium, z których każda ma oddzielny dach i kopułę, z których największa zwykle jest ta środkowa. Wnętrze zdobią polichromie, a przede wszystkim ikonostas – ściana odgradzająca wiernych od miejsca cudu konsekracyjnego, do którego wiodą przez nią tzw. carskie wrota. Zwykle w otoczeniu świątyni znajduje się cmentarz z nagrobkami, przeważnie starymi, bowiem od końca XVIII wieku zakazano grzebania zmarłych przy kościołach.

To ekstremalnie rzadkie zabytki Podkarpacia. W zasadzie są to tylko dwa obiekty – zbór i pastorówka w Podlesiu i znajdujący się obok cmentarz. Protestanci docierali tu jako koloniści lub jako pracownicy przemysłowi, niosąc swoją kulturę i religię. Zabytki po tej grupie religijnej są skromne, wręcz ascetyczne, zgodnie z doktryną, która doprowadziła do oddzielenia się tych grup od Kościoła Rzymskokatolickiego.

Ludność żydowska przez wieki mieszkała na Podkarpaciu, wypełniając lukę gospodarczą jako kupcy, karczmarze i przedstawiciele wolnych zawodów. Większość Żydów zginęła w trakcie II wojny światowej w Zagładzie, zorganizowanej przez hitlerowskie Niemcy.  Pozostały po niej synagogi – w Rzeszowie, Przemyślu, Łańcucie, jak również w Niebylcu, gdzie służy ona obecnie jako biblioteka gminna.